Αφιέρωμα στα φάρμακα της φύσης

Πριν η γνώση οργανωθεί σε επιστήμη και πριν όλα γίνουν βιομηχανία, οι θεραπευτές ήταν περιπλανώμενοι, πρακτικοί και θυμόσοφοι, και η θεραπεία ήταν τα βότανα , τα οποία γιάτρευαν ανθρώπους αλλά και ζώα. Στις μέρες μας τα βότανα έχουν και πάλι την τιμητική τους. Είναι τα φυσικά θεραπευτικά μέσα, από τα οποία ποτέ στην πραγματικότητα δεν «απεξαρτηθήκαμε», αφού τα σοφά μυστικά τους εξελίχθηκαν σε επιστημονικά τεκμηριωμένες ιδιότητες.

[Κείμενο: Μαριάνθη Πελεβάνη, Φωτογραφίες: Σπύρος Τσακίρης, από το δεύτερο τεύχος του περιοδικού You May Say… 

Δείτε εδώ που μπορείτε να βρείτε την έντυπη μορφή του περιοδικού και κατεβάστε το ελεύθερα από εδώ ]

Οι θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων ανακαλύφθηκαν από αρχαιοτάτων χρόνων, με τους Σουμέριους και τους Ασσύριους να είναι οι πρώτοι λαοί που κατέθεσαν τις πρώτες πληροφορίες σχετικά με τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά.

Αλλά και ο «πατέρας της Ιατρικής», ο Ιπποκράτης αντιμετώπιζε διάφορες παθήσεις ασθενών με τη χρήση των βοτάνων. Χρησιμοποιούσε δεκάδες βότανα, ακόμα και φυτά που σήμερα θεωρούνται αδιάφορα ή ενοχλητικά, όπως η τσουκνίδα, για εκείνον ήταν σημαντικά φαρμακευτικά. Γνωστοί στην παραδοσιακή ελληνική ιατρική είναι και οι Βικογιατροί. Αυτοί κατοικούσαν γύρω από τη χαράδρα του Βίκου στην Ήπειρο και χρησιμοποιούσαν τα βότανα της ευρύτερης περιοχής για θεραπευτικούς σκοπούς.

Η ανάπτυξη της επιστήμης της χημείας τον 19ο αιώνα, βοήθησε την κατανόηση και την ανάπτυξη της φαρμακευτικής δράσης, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την παρασκευή και σύνθεση νέων φαρμάκων. Ωστόσο μέχρι και σήμερα το 25% των φαρμάκων που κυκλοφορούν στην αγορά είναι φυτικής προέλευσης και από τα 520 νέα φάρμακα που εγκρίθηκαν παγκοσμίως στο διάστημα 1983-1994, το 40% προέρχονταν από φυσικά προϊόντα.

Τι σημαίνει αρωματικά φυτά και τι βότανα;

Γενικά δεν υπάρχουν σαφή όρια ή κριτήρια για την ταξινόμηση στη μια κατηγορία ή την άλλη. Παρόλα αυτά υπάρχουν κάποιες κατηγορίες, όπως τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά, τα βότανα και τα καρυκεύματα. Φαρμακευτικά είναι τα φυτά που περιέχουν ένα ή περισσότερα δραστικά συστατικά, τα οποία έχουν την ικανότητα να προλάβουν, να ανακουφίσουν ή να θεραπεύσουν ασθένειες.

Μια άλλη μεγάλη ομάδα είναι τα αρωματικά φυτά. Αυτά έχουν κοινό χαρακτηριστικό την περιεκτικότητα σε διάφορα μέρη τους αιθέριων ελαίων, τα οποία δίνουν και την οσμή. Πολλά από αυτά έχουν και φαρμακευτικές ιδιότητες.

Τα βότανα είναι ένας γενικότερος όρος και αναφέρεται σε φυτά που έχουν ευεργετική δράση στον άνθρωπο και χρησιμοποιούνται κυρίως με τη μορφή αφεψημάτων τους.

Τα ελληνικά φαρμακευτικά-αρωματικά φυτά

Τα ελληνικά αρωματικά- φαρμακευτικά φυτά είναι οι σύγχρονες λεγόμενες υπερτροφές. Η Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Εταιρίας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, εξακολουθεί να είναι ο «παράδεισος των φυτών της Ευρώπης». Αν και κατέχει το 6% της Μεσογείου, φιλοξενεί το 26% της μεσογειακής χλωρίδας. Έχουν προσδιοριστεί 1.683 είδη και υποείδη των αρωματικών- φαρμακευτικών φυτών, για τα οποία υπάρχουν δημοσιευμένες φαρμακογνωστικές έρευνες. Από αυτά, τα 234 είναι ενδημικά είδη (δεν υπάρχουν πουθενά αλλού) και τα 75 είναι χαρακτηρισμένα ως σπάνια- απειλούμενα.

Χαρούπι, κάππαρη, κρίταμο, μαστίχα Χίου, μάραθος, φασκόμηλο, τσάι του βουνού, δίκταμος, κρόκος Κοζάνης, μαντζουράνα, κράνα, ρίγανη, δάφνη, βασιλικός, γλυκάνισος, είναι κάποια από τα ελληνικά αρωματικά- φαρμακευτικά φυτά που μπορούν να χαρακτηριστούν υπερτροφές. Είναι δηλαδή πλούσια σε αιθέρια έλαια, έχουν μέταλλα και ιχνοστοιχεία, υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνες και ωφέλιμα λιπαρά οξέα, ενώ ταυτόχρονα, αποτελούν παραδοσιακά φυτικά φάρμακα. Μάλιστα, τα δίκταμος Κρήτης, μάραθος, μαντζουράνα, μαστίχα Χίου, μελισσόχορτο, φασκόμηλο, τσάι βουνού, έχουν και εγκεκριμένη χρήση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Φαρμάκων.

Γιατροί, διατροφολόγοι, γεωπόνοι, τεχνολόγοι τροφίμων, χημικοί, επισημαίνουν την αντιοξειδωτική δράση αυτών των φυτών, η οποία παρεμποδίζει την εμφάνιση δεκάδων ασθενειών.

Κι όμως η αγορά των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών στην Ελλάδα είναι ένας ανεκμετάλλευτος ακόμη πλούτος και τα περιθώρια ανάπτυξης της αγοράς είναι τεράστια, σύμφωνα με τους ειδικούς.

Ας δούμε όμως κάποια από αυτά…

Μαντζουράνα

Η μαντζουράνα είναι μια από τις ισχυρότερες πηγές φυσικών αντιοξειδωτικών. Περιέχει δραστικά και θρεπτικά συστατικά, βιταμίνες, μέταλλα και ιχνοστοιχεία.

Στην Ελλάδα η μαντζουράνα είναι γνωστή από τα αρχαία χρόνια όπου την χρησιμοποιούσαν ως φάρμακο κατά στομαχικών και εντερικών ενοχλήσεων. Ο Γαληνός προέτρεπε την χρήση της ως χωνευτικού ενώ ο Ιπποκράτης την χρησιμοποιούσε σαν αντισηπτικό. Ανοίγει την όρεξη, ανακουφίζει από τους τυμπανισμούς και τους στομαχικούς πόνους. Δρα ευεργετικά κατά των πονοκεφάλων και της αϋπνίας. Είναι επίσης πολύ αποτελεσματική κατά των αναπνευστικών παθήσεων, της δυσμηνόρροιας, της δυσκοιλιότητας, των κολικών, του ίλιγγου, της επιληψίας, του κρυολογήματος. Βοηθά στη γρήγορη επούλωση τραυμάτων και πληγών και βοηθά τον οργανισμό να αποβάλλει τις τοξίνες.

Τα φύλλα της χρησιμοποιούνται ως μπαχαρικό, συνήθως στο κρέας και το ψάρι, αλλά και ως αφέψημα.

Κρόκος Κοζάνης

Ο κρόκος Κοζάνης «κερδίζει» ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της φαρμακευτικής και έχει χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία πολλών ασθενειών, κυρίως του καρδιαγγειακού συστήματος, γυναικολογικών και οφθαλμιατρικών παθήσεων. Πρόσφατες μελέτες αποδεικνύουν επίσης, τη χρησιμότητά του στην καταπολέμηση του άγχους, την ενίσχυση της μνήμης αλλά και νευροεκφυλιστικών παθήσεων (άνοια, νόσος του Αλτσχάιμερ, Πάρκινσον) και ψυχιατρικών παθήσεων. Οι επιστήμονες λένε ότι ανακουφίζει από τον στομαχόπονο, καταπραΰνει τους πόνους των νεφρών, διευκολύνει την πέψη, έχει αντικαταθλιπτικές, αντιοξειδωτικές, αντιγηραντικές και αντικαρκινικές ιδιότητες, ενισχύει την εγκεφαλική λειτουργία και τη μνήμη, μειώνει την χοληστερίνη και εμφανίζει αντιθρομβωτική δράση. Τέλος, έχει και αφροδισιακές ιδιότητες. Είναι γνωστό από την αρχαιότητα ότι συνδέεται με τον έρωτα και την γονιμότητα.

Μπορούμε είτε να το πιούμε είτε να το χρησιμοποιήσουμε ως μπαχαρικό.

Φυτεύεται κάθε καλοκαίρι και το φθινόπωρο, οι κάτοικοι της περιοχής, αφαιρούν με το χέρι τα πολύτιμα στίγματα του λουλουδιού και τα αποξηραίνουν προσεκτικά για να γίνουν τα βαθυκόκκινα λεπτά νήματα.

Χρειάζονται 50.000 περίπου στίγματα για να προκύψουν 100 γραμμ. κόκκινου κρόκου! Γι αυτό και είναι από τα ακριβότερα μπαχαρικά στον κόσμο αλλά και το καλύτερο ποιοτικά.

Φασκόμηλο

Η επιστημονική ονομασία του φασκόμηλου είναι «Σάλβια η φαρμακευτική» και προέρχεται από το λατινικό ρήμα salvo (σώζω-θεραπεύω), ενδεικτικό ότι από την αρχαιότητα είχαν γίνει αντιληπτές οι φαρμακευτικές και αντιοξειδωτικές ιδιότητές του. Σήμερα το αιθέριο έλαιο του φασκόμηλου χρησιμοποιείται κατά της χοληστερίνης, των μικροβίων, του άγχους, των φλεγμονών, ακόμη και του καρκίνου.

Το φασκόμηλο αξιοποιείται, επίσης, ως αρωματικό στη μαγειρική και στα καλλυντικά, αλλά και ως συντηρητικό από τις βιομηχανίες τροφίμων και ποτών. Εξίσου δημοφιλές είναι το αφέψημα του φασκόμηλου, που χρησιμοποιείται ως ανθιδρωτικό, αντισηπτικό, σπασμολυτικό, καρδιοτονωτικό.

Το φασκόμηλο ανεβάζει εκτός από το ανοσοποιητικό, και την πίεση, ενώ τελευταίες μελέτες αναφέρουν ότι δρα ευεργετικά στο Αλτσχάιμερ.

Η παραδοσιακή χρήση λέει ότι ανεβάζει και τη λίμπιντο, ωστόσο δεν υπάρχουν επιστημονικές εργασίες που να τεκμηριώνουν αυτή την άποψη.

Δίκταμος

Ο δίκταμος είναι ένας αρωματικός θάμνος που φυτρώνει στην οροσειρά Δίκτη της Κρήτης και μας δίνει ένα ρόφημα με ευεργετικές ιδιότητες. Τον λένε και έρωντα, ίσως να είχαν βρει σε αυτόν αφροδισιακές ιδιότητες, ενώ οι χαρακτηρισμοί του ως στομαχόχορτο (λόγω της θετικής του επίδρασης στο στομάχι και στο γαστρεντερικό ευρύτερα) αλλά και ως σταματόχορτο (ενδέχεται να βοηθά στη καταστολή της αιμορραγίας) προσδιόρισαν από πολύ νωρίς, κάποιες από τις αξιόλογες δράσεις του στην ανθρώπινη υγεία.

Το 2013 η επιτροπή φαρμάκων φυτικής προέλευσης του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων δημοσίευσε την τελική μονογραφία του Δίκταμου με θεραπευτικές ενδείξεις την ανακούφιση από τον βήχα που σχετίζεται με το κρύωμα, τις γαστρεντερικές διαταραχές και τις φλεγμονές του δέρματος.

Προσοχή: Ο δίκταμος δεν ενδείκνυται για παιδιά και εγκυμονούσες.

Βαλσαμόχορτο

Η χρήση του βοτάνου στην ιατρική χρονολογείται από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων. Το βαλσαμόχορτο έχει θεωρηθεί ως ένα ιατρικώς πολύτιμο φυτό για πάνω από 2.000 χρόνια. Οι αρχαίοι πίστευαν πως το φυτό είχε τη δύναμη να απομακρύνει τα κακά πνεύματα. Εξάλλου η επιστημονική ονομασία Hypericum προέρχεται από την λέξη υπερ και εικόνα και αντανακλά τη μυστικιστική και υπερβατική φύση του φυτού στην αρχαία Ελλάδα. Έλληνες ιατροί, όπως ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός, ο Διοσκουρίδης, χρησιμοποίησαν ευρέως το βότανο ως διουρητικό, αντιφλεγμονώδες, για διαταραχές της εμμήνου ρύσεως, για πληγές και εγκαύματα, για περιστατικά άγχους, πόνου, κατάθλιψης.

Πρόσφατες έρευνες δείχνουν την αποτελεσματικότητα του βοτάνου σε περιπτώσεις άγχους, κατάθλιψης και σε ασθένειες στις οποίες μπορεί να χρησιμοποιηθεί συμπληρωματικά, όπως σε καρκινώματα, φλεγμονές, νευρολογικά νοσήματα, άνοια.

Σήμερα οι πωλήσεις των προϊόντων που περιέχουν το βότανο αυτό μόνο στην Ευρώπη υπερβαίνουν πολλά δισεκατομμύρια δολάρια.

Απαιτείται ωστόσο ιδιαίτερη προσοχή και συμβουλλή του γιατρού κατά την παράλληλη χορήγηση του βαλσαμόχορτου με άλλα φάρμακα ή βότανα, διότι το βαλσαμόχορτο αλληλεπιδρά σημαντικά με το μεταβολισμό βοτάνων και φαρμάκων.

Δεντρολίβανο

Το δενδρολίβανο, γνωστό και ως αρισμαρί, είναι αρωματικό φυτό, γνωστό στην αρχαιότητα και οι Αρχαίοι Έλληνες το χρησιμοποιούσαν σε διάφορες θρησκευτικές τελετές και γιορτές, σε στολισμούς κτηρίων, ναών και ως καύσιμο για θυμίαμα.

Σύμφωνα με τη λαογραφία, πήρε το όνομά του από τη Παναγία, η οποία άφησε το μανδύα της πάνω στο θάμνο. Μέχρι το επόμενο πρωί, τα λουλούδια του θάμνου είχαν γίνει μπλε και από τότε ονομάστηκε rose of Mary.

Οι αρχαίοι Έλληνες το θεωρούσαν δώρο της Αφροδίτης. Οι μαθητές φορούσαν στεφάνια από δεντρολίβανο όταν είχαν εξετάσεις, γιατί βοηθούσε την συγκέντρωση και την μνήμη.

Ναι. Αποδεδειγμένα το δεντρολίβανο είναι θερμαντικό και διεγείρει την κυκλοφορία του αίματος προς τον εγκέφαλο και βελτιώνει τη συγκέντρωση και τη μνήμη. Προστατεύσει τον εγκέφαλο από το εγκεφαλικό και τη νευροεκφύλιση. Είναι λοιπόν χρήσιμο και για τους νευρικούς πονοκεφάλους και τις ημικρανίες.

Ανεβάζει τη διάθεση και είναι χρήσιμο σε περιπτώσεις κατάθλιψης, βοηθάει στο βήχα στο άσμα σε βρογχίτιδες και στη γρίπη, βοηθάει στην υπερκόπωση και στην αδυναμία.

Επίσης ενισχύει την ανάπτυξη της τριχοφυΐας, ενισχύοντας την κυκλοφορία του αίματος στο τριχωτό της κεφαλής.

Γενικά θεωρείται αντιβακτηριδιακό, αντιμυκητιακό και αντιρρευματικό, τονωτικό της καρδιάς και της όρασης αλλά και κατά του διαβήτη.

Για όλους αυτούς τους λόγους το συναντάμε πολύ συχνά σε φυτικά σκευάσματα στο φαρμακείο.

Από τους βλαστούς εξάγεται αιθέριο έλαιο που χρησιμοποιείται στην αρωματοποιία και στη σαπωνοποιία.

Ρίγανη

Και η ρίγανη είναι ένα βότανο διαδεδομένο από την αρχαιότητα. Η σύγχρονη έρευνα έχει ανακαλύψει τις αντιμικροβιακές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητές της. Είναι αυτοφυές σε ζεστές περιοχές, σε φτωχά βοσκοτόπια, στην άκρη των δρόμων, σχεδόν παντού.

Δρα κατά του βήχα, σε βρογχική καταρροή και γενικά στις παθήσεις των αναπνευστικών οδών. Χρησιμοποιείται ως διουρητικό, σε ενοχλήσεις του ουροποιητικού συστήματος, καθώς και για γαργάρες και πλύσεις του στόματος. Είναι αντιφλεγμονώδες για τον λάρυγγα και τα ούλα.

Τα φαρμακευτικά βότανα πρέπει να καταναλώνονται με προσοχή και με τη σύμφωνη γνώμη του γιατρού, κυρίως από όσους παίρνουν άλλα φάρμακα ή έχουν σοβαρά προβλήματα υγείας, αλλά και από τις εγκύους, τις θηλάζουσες και βέβαια τα παιδιά και τους εφήβους.

Τα φαρμακευτικά βότανα δεν αποτελούν πανάκεια, ούτε πρέπει να τα καταναλώνουμε χωρίς μέτρο και με την προσδοκία ότι θα γιατρέψουν όλες τις ασθένειες.

Μαστίχα

Μαστίχα ονομάζεται η αρωματική φυσική ρητίνη που εξάγεται από το μαστιχόδεντρο, το οποίο καλλιεργείται στη Χίο. Η μαστίχα χρησιμοποιείται σε τρόφιμα, φάρμακα και τη βιομηχανία. Στην αρχαία Ελλάδα ήταν γνωστή για τις ιατροφαρμακευτικές του ιδιότητες. Οι πρώτες αναφορές για τη μαστίχα γίνονται από τον Ηρόδοτο, ο οποίος αναφέρει ότι οι Έλληνες συνήθιζαν να μασούν το αποξηραμένο υγρό που έρεε από το φλοιό του μαστιχόδεντρου. Η μαστίχα Χίου ήταν η πρώτη φυσική τσίχλα του αρχαίου κόσμου.

Στην αρχαία Ελλάδα επίσης, ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός, ο Διοσκουρίδης και ο Θεόφραστος επισημαίνουν συχνά τις ευεργετικές της ιδιότητες.

Η μαστίχα θεωρείται ένα εξαιρετικό γιατρικό για τα προβλήματα του στομάχου, για την αντιμετώπιση της διάρροιας, παθήσεων του δέρματος, έχει εξαιρετικές αντιβακτηριδιακές και αντιοξειδωτικές ιδιότητες, έχει προστατευτική δράση στην καρδιά και τα αγγεία, μειώνει τα επίπεδα της ολικής χοληστερόλης, της LDL (κακής) χοληστερόλης, ενδέχεται να διαθέτει αντικαρκινικές ιδιότητες έναντι διαφόρων μορφών κακοήθων νεοπλασιών, όπως ο καρκίνος του προστάτη, του παχύ εντέρου, του πνεύμονα, και βέβαια βοηθά στη διατήρηση της λευκότητας των δοντιών και κατά της τερηδόνας.

Η μαστίχα Χίου αναγνωρίστηκε επίσημα ως φυσικό φάρμακο και έγινε αποδεκτή στην κατηγορία των παραδοσιακών φαρμάκων φυτικής προέλευσης, η φαρμακευτική «μονογραφία» της Μαστίχας Χίου, με δύο θεραπευτικές ενδείξεις: τα δυσπεπτικά προβλήματα και τις δερματικές φλεγμονές και επούλωση δερματικών πληγών.